تمثیل در بیان خواندن آب آلودگان را بپاکى

لزوم کسب فیض از اولیاء الله

آب: استعاره از راهنما و مرشد.

در: به سوى.

آلوده: استعاره از ناقصى که در بند تعیّنات نفسانى است.

الحَیاءُ یَمنَعُ الاِیمان: استاد فروزانفر این سخن را حدیث دانسته چنان که در احادیث مثنوى آمده است، لیکن آن چه در باب «حیاء» در بحار الانوار ذیل باب «الحَیاءُ مِنَ اللَّهِ وَ مِنَ الخَلق» مى‏بینیم حیا با ایمان همراه است: الحَیاءُ مِنَ الاِیمانِ وَ الاِیمانُ فِى الجنة. اما در ص 331 همین مجلّد، از اصول کافى از رسول اللَّه (ص) آمده است که: «الحَیاءُ حَیاءانِ حَیاءُ عَقلٍ وَ حَیاءُ حُمقٍ. فَحَیاءُ العَقلِ هُو العِلمُ وَ حَیاءُ الحُمقِ هُو الجَهل.» و مجلسى در بیان حیاء حمق نویسد: «مانند حیا کردن از پرسش از مسائل علمیه، یا گزاردن عبادتهایى که نادانان آن را زشت مى‏شمارند.» و ظاهراً از جمله «الحَیاء یَمنَعُ الاِیمان» همین «حیا» مقصود است، یعنى شرم، از خود را ناقص دیدن یا شرم، از پى توبه و اصلاح کار خود برخاستن. [1]

         رو سخت کن اى مُرتجا مست از کجا شرم از کجا          ور شرم دارى یک قَدح بر شرم افشان ساقیا

          برخیز اى ساقى بیا اى دشمن شرم و حیا                    تا بختِ ما خندان شود پیش آى خندان ساقیا

(دیوان کبیر، ب 112- 113)

 پایه حوض: پاى حوض. فرهنگ نویسان این ترکیب را جاى رسوایى و بد نامى معنى کرده‏اند. در لغت‏نامه و در برهان قاطع ذیل «گردِ پاى حوض گردیدن» نویسد: کنایه از آن است که سر در گم و مبهم در جایى بگردد به واسطه ساختن کارى و به دست آوردن مطلبى. در امثال و حکم همین معنى ذیل این ترکیب آمده است.

در قدیم رسم بود دیواره حوض را بالا مى‏آوردند، سپس دهانه حوض را فراخ‏تر مى‏کردند تا پلّه مانندى شود که بتوان پا را روى آن نهاد و شست. و این پاشویه معمولا خواه به خاطر شستن پا در حوض و خواه به خاطر کم عمق بودن آب گلناک بود. گاهى هم آب حوض پایین مى‏رفت و پاشویه خشک مى‏گردید چنان که بتوان گرد آن راه رفت.

بَرزَخٌ لا یَبغیان: برگرفته است از آیه «مَرَجَ اَلْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ. بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لا یَبْغِیانِ: دو دریا را روان ساخت تا به هم رسند. میانشان واسطه‏اى است تا به هم در نشوند.»[2]

غژیدن: خزیدن. خود را به زمین کشیدن و رفتن، همچون رفتن کودکان.

( 1370) آب بکسى که آلوده است گفت شتاب کن و خود را بمن برسان شخص آلوده گفت من از آلودگى خود شرم دارم که نزد تو بیایم‏. ( 1371) آب گفت بى‏وجود من این شرم کى خواهد رفت و بى‏من آلودگى تو چگونه ممکن است زایل شود؟. ( 1372) هر آلوده‏اى که از آب رو پنهان کند مصداق الحیاء یمنع الایمان خواهد بود [جمله مزبور حدیثى است که معنى آن این است (حیا تو را از ایمان باز مى‏دارد]. ( 1373) دل از مجاورت حوض تن گل آلوده مى‏شود و تن از برکت آب حوض دلها پاک مى‏گردد. ( 1374) باطراف حوض دل طواف کن و از مجاورت حوض تن بپرهیز. ( 1375) دریاى تن و دریاى دل همواره با امواج خود بیک دیگر حمله مى‏کنند و فاصله این دو دریا مصداق «بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لا یَبْغِیانِ» است و بیک دیگر نمى‏رسند. ( 1376) تو اگر کج یا راست مى‏روى همواره خویشتن را بطرف او بکش و در پیرامون او خزیده و گردش کن و از او دور نشو

مولانا «شرم» و «حیا» را تقریباً به معنای پرهیز و کناره‌گیری به‌کار برده است و چنین شرمی، آلودگی و مانع ایمان به حق است. عبارت «الحیاء یمنع الایمان؛ حیا مانع ایمان است»، اشاره به حدیثی دارد که شرم و حیا از کمال‌یابی و آموختن علم و معرفت را مذموم دانسته است وإلّا حیای پسندیده هم داریم که بسیار ممدوح است و موجب کناره‌گیری از معاصی و زشتی‌هاست. مولانا، تن را به حوضی تشبیه می‏کند که آلوده باشد. در مقابل آن، حوض دل را عامل پاک شدن می‏شمارد و با اشاره به آیهْ شریفه سوره الرحمن تن و دل را دو دریای نزدیک به‌هم می‏بیند که میان آنها در معنا فاصله‏ای است. در وجود انسان رویه‏های مادی و معنویِ زندگی در کنار یک‌دیگر است و انسانِ خداجو توجه خود را بیشتر بر جنبه‏های روحانی و معنوی می‏گمارد. مولانا در این‌جا رجا را برخوف ترجیح می‏دهد. انسانِ ره نیافته هم باید خود را به سوی درگاه حق بکشاند.